Bu dünyaya dört İskender gelmiştir, Yunanlıların sözüne göre. Ama bu İzmit’te dünyaya gelen İskender ünlü büyük bir padişah olup İzmit’i öyle mamur edip sağlam bir kale yapmıştı ki İstanbul’a denk bir kale idi. Hâlâ yapılarının kalıntıları, burçları ve bedenleri açık seçik bellidir. Onun için İzmit’e Yunan tarihlerinde Makedonlu İskender derler. Temmuz ayında İstanbul karşısında İskender Çamlıca dağında yaylalanırdı. Hâlâ Üsküdar, îskenderî’den bozulmadır.
İzmit’in doğu tarafında Sapanca Gölü’nü İskender kesip îzmit Körfezi’ne karıştırdı. Sakarya Nehri’yle Karadeniz ve İzmit Körfezi arasında Kocaeli şehri ve İzmit bir ada gibi kaldı.
Nice müddet İzmit ada olup daha sonra İstanbul Tekfuru Keş- tantış Sapanca Körfezi’nin yolunu kapatınca İzmit ada olmaktan kurtuldu. Ama yine Osmanoğulları dilese Sapanca Gölü’nü İzmit körfezine katsa bir kantar odun beş akçeye ve bir tahta iki akçeye olup bütün îzmit gemileri tâ Düzce pazarına varıp yanaşıp o mahal canlanır ve iskele olurdu.
Beri taraftan bu îzmit Kalesi İstanbul Rumu keferesi elinde iken 731 [1331] tarihinde Orhan Gazi feth etmiştir. Ama fethinde zorluk çektiğinden feth ettikten sonra kalesini yer yer yıkmıştır ki bir daha küffâr açgözlülüğe kapılıp cehennem yurdu etmek arzusuna düşmeyeler. Hâlâ o zamandan yıkıntılardan kalan dertiz kıyısında dört köşe, bir kapılı, büyük bir kule sığınma yeri var. Bir dizdar (kale muhafızı) ve 10 neferatı var. içinde bol miktarda gemi yapımcıları için keresteler vardır, başka şey yoktur.
Orhan Gazi denizler gibi asker ile bu kaleyi ilk defa kuşatmaya Koca’Bay’ı kumandan edip “İznimdir var git” buyurmuşlar. Kale feth çlunca ismine “iznim git” demişler. İzmit, “İznim gif’den bozulmadır. Bazıları îznikmit derler, bir kısım insanlar İzmigit derler. Fetihten sonra Koca Bay yine kumandan olup Kalipo vilâyetini feth edince ismine Kocaili dediler. İzmit o amber kokulu temiz toprakta kurulmuştur ki her tarafı İrem köşesi bir diyardır.
Fâtih Sultan Mehmed Han
Daha sonra Fâtih Sultan Mehmed Han, Anadolu eyaletini yazdırdığı sırada bu İzmit’i Anadolu eyaletinde kaydettirip sancak yazmıştır. Birkaç kere zamanımızda üç tuğlu vezirlere arpalık şeklinde verilirdi.
Padişah tarafından hâss-ı hümâyûnu 26.526, zeamet 25, timar 187, çeribaşısı ve alaybeyisi vardır. 300 akçe şerif kazadır. Ve nahiyedir walking tour istanbul.
Kadısına senelik 5.000 kuruş, paşasına 20.000 kuruş olur. Mamur ve şenlikli büyük bir şehirdir. İskelesi sanki Mısır iskelesidir ve zengin bezirgânlar vardır. Yeniçeri serdârı, sipah kethüdayeri, müftüsü, nakibüleşrafı, seçkinleri ve ileri gelenleri gayet çoktur. Çoğu kereste bezirgânlarıdır. Çeşit çeşit kıymetli kumaşlar giyer muhteşem yeniçeri oturakları ve korucuları vardır.
Bu şehirde tamamı 3500 donanımlı ve süslü tabaka tabaka bağlı ve bahçeli mamur ve bakımlı kırmızı kiremit örtülü evler vardır.
Bunların en büyüğü Bağdad fâtihi Sultan IV. Murad Sarayı; bağ ve bahçeli büyük bir saraydır ki anlatılmasında dil âciz kalır. Hâlâ padişahlara mahsustur.
Bahçe üstadı ve 200 adet bostancı neferatları vardır. Bundan sonra Paşa Sarayı, Altmtopoğlu hanesi, Serdâr Solak hanesi mamur saraylardır.
Hepsi 23 mahalledir. Üç mahallesi kefere ve bir mahallesi Yahudilerdir.
Tamamı 23 mihraptır.
Bunların en eskisi çarşı içinde Mahkeme Camii, bir minareli örtülüdür, kalabalık cemaati vardır. yapısıdır.
Ve deniz kıyısında Pertev Paşa Camii, selâtin camii gibi kurşun kubbeli ve bir minareli aydınlık camidir. Süleyman Han veziri Pertev Paşa yedi sene hakim olup inşa etmiştir. Gayet aydınlık ve süslü tatlı bir camidir ki Koca Mimar Sinan yapısıdır.
Ve Mehmed Bey Çamii ve Alâeddin Bey ve Abdüsselâm Camileri Mimar Sinan yapısıdır.
Bu camilerin dışındakiler mescitlerdir. Dârülhadis, medrese ve darulkurrâ yoktur.
Tamamı hamamdır. Bunlardan Pertev Paşa Hamamı, suyu, havası, yapısı ve giyecekleri güzeldir, seçkin tellâkları ve yakışıklı hizmetçileri vardır.
Suyu güzel Rüstem Paşa Hamamı, bu da Pertev Paşa gibi Mimar Sinan Ağa yapısıdır.
Pertev Paşa
Tamamı handır. Ama bunlardan donanımlı Pertev Paşa mihmansarayı, 70 ocak gelen giden yolcular için handır ki bütün yapısı kârgir toloz kubbe ve kurşunlu büyük handır, ve. Bunlardan başka tüccar hanlarıdır. Evvelâ;
Bu hanlardan başka İskele başmda tamamı 200 adet kereste ve başka malların konduğu mahzenler vardır.
Tamamı 1100 adet çeşitli san’at erbabının dükkânları vardır. Ve kırk adet münakkaş kahvehaneleri vardır. Serdâr kahvesi
Bunlar tabî civanlarıyla meşhur kahvelerdir. Ama bu şehrin kârgir yapı bedesteni yoktur. Lâkin tüccar hanlarında bütün değerli ve pahalı şeyler bol miktarda bulunur. Hünkâr Sarayı yakınında tersane-i âmiresi vardır.
Bu şehrin bütün evleri yüksek bayırlar üzerine kurulu olup pencereleri kıble tarafında denize bakar. Bütün sokakları tamamen beyaz taş ile kaldırım döşelidir. Bütün hanelerinin enseleri dağlardır ve dağlar üzere bağlardır. Suyu ve havasının tatlılığından halkı sağlardır ve yüzlerinin renkleri ağlardır Heybeli Adası.
Bu şehrin yiyeceklerinin, içeceklerinin ve yetiştirdiklerinin beğenilenleri:
Şehrin doğu tarafında olan dağlara ağaç denizi derler, insan kaybolur. Allahu Taala’mn emriyle orada öyle büyük ağaçlar var ki göklere başlarını uzatıp her birinin gölgesinde 10.000 koyun gölgelenir, güneş tesir etmez, hadsiz, sınırsız dağlardır. Bu ağaçlı dağlar içinde çeşit çeşit tahtalar biçilir. Bıçkı değirmenleri vardır ki anlatılması mümkün değildir. Mısra:
“Şenîden ki bûd mânend dîde” (İşitmek, görmek gibidir.) sözü uyarınca ibret verici akarsu değirmeni çarklarıdır.
